محمد قاضی کیست؟

محمد قاضی (زادهٔ ۱۲ مرداد ۱۲۹۲ در مهاباد - درگذشتهٔ ۲۴ دی ۱۳۷۶ در تهران) مترجم برجستهٔ ایرانی، و مترجم آثاری چون دن کیشوت و زوربای یونانی و شازده کوچولو به زبان فارسی است.

محمد قاضی فرزند میرزاعبدالخالق قاضی در ۱۲ مرداد ۱۲۹۲ در شهر مهاباد در استان آذربایجان غربی ایران به دنیا آمد. وی در کتاب سرگذشت خود به نام خاطرات یک مترجم می‌نویسد: پدر من ابتدا یک فررند به نام محمد داشت که فوت کرد، سپس یک دختر داشت، آن هم فوت کرد، ولی به دلیل اینکه پدرم به نام محمد علاقه داشت من را محمدثانی نامید. میرزاعبدالخالق امام جمعه مهاباد بود. محمد قاضی آموختن زبان فرانسه را در مهاباد نزد حسین حزنی مکریانی(گیو مکریانی) آغاز کرد. قاضی در سال ۱۳۰۸ با کمک عموی خود میرزاجواد قاضی که از آلمان دیپلم حقوق گرفته بود و در وزارت دادگستری کار می‌کرد، به تهران آمد و در سال ۱۳۱۵ از دارالفنون در رشته ادبی دیپلم گرفت. در سال ۱۳۱۸ دورهٔ دانشکده حقوق دانشگاه تهران را در رشتهٔ قضایی به پایان برد. او در طول این دوران همیشه جزو بهترین شاگردان زبان فرانسه بود.

محمد قاضی در مهرماه ۱۳۲۰ به استخدام وزارت دارایی درآمد. در سال ۱۳۵۵ از خدمت دولتی بازنشسته شد. وی از اعضای حزب توده ایران بود، و به عقاید خویش وفادار ماند.

از ابتدای دههٔ ۱۳۲۰ با ترجمهٔ اثری کوچک از ویکتور هوگو به نام کلود ولگرد، نخستین قدم را در راه ترجمه برداشت و پس از آن ۱۰ سال ترجمه را کنار گذاشت. در سال ۱۳۲۹ پس از صرف یک سال‌و نیم وقت برای ترجمهٔ جزیره پنگوئن‌ها اثر آناتول فرانس، به‌زحمت توانست ناشری برای این کتاب پیدا کند، اما سه سال بعد که این اثر انتشار یافت، به دلیل شیوایی و روانی و موضوع متفاوت کتاب، آناتول فرانس از ردیف نویسندگان بی‌بازار که کتابشان را در انبار کتاب‌فروشان در ایران خاک می‌خورد به درآمد. در این باره نجف دریابندری در روزنامه اطلاعات مطلبی با عنوان «مترجمی که آناتول فرانس را نجات داد» نوشت. در سال ۱۳۳۳ کتاب شازده کوچولو نوشتهٔ سنت اگزوپری را ترجمه کرد که بارها تجدید چاپ شد. محمد قاضی با ترجمهٔ دورهٔ کامل دن کیشوت اثر سروانتس در سال‌های ۱۳۳۶ تا ۱۳۳۷ جایزهٔ بهترین ترجمهٔ سال را از دانشگاه تهران دریافت کرد.

محمد قاضی پس از بازنشستگی به فعالیت در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان پرداخت که حاصل این دوره ترجمهٔ کتاب‌های باخانمان از هکتور مالو، ماجراجوی جوان از ژاک ژروند و زوربای یونانی از نیکوس کازانتزاکیس است.
محمد قاضی در ۱۳۵۴ به بیماری سرطان حنجره دچار شد و هنگامی که برای معالجه به آلمان رفت، بیماری تارهای صوتی و نای او را گرفته بود و پس از جراحی، به‌علت از دست دادن تارهای صوتی، دیگر نمی‌توانست سخن بگوید و از دستگاهی استفاده می‌کرد که صدایی ویژه تولید می‌کرد. با این حال کار ترجمه را ادامه داد، و ترجمه‌های جدیدی از او تا آخرین سال حیاتش انتشار می‌یافت. وی ۵۰ سال ترجمه کرد و نوشت و نتیجه تلاش او ۶۸ اثر اعم از ترجمه ادبی و آثار خود او به زبان فارسی است. از آثار مهم ترجمه‌شده توسط او می‌توان به دن کیشوت اثر سروانتس، نان و شراب اثر اینیاتسیو سیلونه، آزادی یا مرگ، و در زیر یوغ نام برد. وی بیشتر از زبان فرانسوی به فارسی ترجمه می‌کرد. او در مقدمه کتاب زوربای یونانی، خود را «زوربای ایرانی» نامیده‌است.
محمد قاضی در سحرگاه چهارشنبه ۲۴ دی ۱۳۷۶ در ۸۴ سالگی در تهران درگذشت. همسر وی، «ایران» پیش از او درگذشته بود. محمد قاضی در شهر زادگاه خود مهاباد به خاک سپرده شد.
در فروردین ۱۳۸۶ خورشیدی در کوی دانشگاه مهاباد از تندیس محمد قاضی به بلندی چهار متر پرده‌برداری شد.

از آثار مهم ترجمه‌شده توسط محمد قاضی می‌توان از این کتب نام برد:
• سناریوی دن کیشوت، نوشتهٔ میگل سروانتس
• کلود ولگرد، نوشتهٔ ویکتور هوگو
• سپیددندان، نوشتهٔ جک لندن
• جزیره پنگوئن‌ها، نوشتهٔ آناتول فرانس
• در آغوش خانواده، نوشتهٔ هکتور مالو
• شاهزاده و گدا، نوشتهٔ مارک تواین
• نظری به طبیعت و اسرار آن، نوشتهٔ پروفسور لئون برتون
• شازده کوچولو، نوشتهٔ آنتوان دو سنت‌اگزوپری
• ساده دل، نوشتهٔ ولتر
• آخرین روز یک محکوم، نوشتهٔ ویکتور هوگو
• تاریک‌ترین زندان، نوشتهٔ ایوان اولبراخت
• نیه توچکا، نوشتهٔ فئودور داستایوسکی
• مادام بوواری، نوشتهٔ گوستاو فلوبر
• مهاتما گاندی، نوشتهٔ رومن رولان
• دوریت کوچک، نوشتهٔ چارلز دیکنز
• طلا، نوشتهٔ بلز ساندرا
• مرده ریگ، نوشتهٔ گی دو موپاسان
• تپلی، که مکمل مرده ریگ است
• مادر، نوشتهٔ پرل باک
• دکتر کنوک، نوشتهٔ ژول رومن
• نان و شراب، نوشتهٔ اینیاتسیو سیلونه
• آدم‌ها و خرچنگ‌ها، نوشتهٔ خوزوئه‌دوکاسترو
• آزادی یا مرگ، نوشتهٔ نیکوس کازانتزاکیس
• درباره مفهوم انجیل‌ها، نوشتهٔ کری ولف
• ناپلئون، نوشتهٔ تارله
• مسیح باز مصلوب، نوشتهٔ نیکوس کازانتزاکیس
• ایالات نامتحد، نوشتهٔ ولادیمیر پوزنر
• بردگان سیاه، نوشتهٔ کایل آنستوت
• ماجرای یک پیشوای شهید، نوشتهٔ اینیاتسیو سیلونه
• سرمایه‌داری آمریکا، نوشتهٔ ماریان دوبوزی
• ماجراجوی جوان، نوشتهٔ ژاک سروون
• پولینا چشم و چراغ کوهپایه، نوشتهٔ آناماریا ماتوته
• داستان کودکی من، نوشتهٔ چارلی چاپلین
• فاجعه سرخپوستان آمریکا، نوشتهٔ دی براون
• باخانمان، نوشتهٔ هکتور مالو
• قربانی، نوشتهٔ مالاپارته
• سگ کینه‌توز، نوشتهٔ آلبرتو واسکز فیگه‌روا
• بی ریشه، مجموعه داستان
• زن نانوا، نوشتهٔ مارسل پانیول
• قلعه مالویل، نوشتهٔ روبر مرل
• زوربای یونانی، نوشتهٔ نیکوس کازانتزاکیس
• بیست کشور آمریکای لاتین، نوشتهٔ مارسل نیدرگانگ
• درد ملت، نوشتهٔ ابراهیم احمد، ترجمه از کردی به فارسی با همکاری احمد قاضی از رمان کُردی ژانی گه‌ل
• کمون پاریس، نوشتهٔ دانشمندان شوروی
• پنج قصه از هانس کریستیان آندرسن
• در نبردی مشکوک، نوشتهٔ جان اشتاین بک
• مادر، نوشتهٔ ماکسیم گورکی
• زمین و زمان، نوشتهٔ آولکوف
• کلیم سامگین، نوشتهٔ ماکسیم گورکی
• عروج، نوشتهٔ جرزی کوزینسکی، ترجمه با همکاری آقای میرزا صالح
• در زیر یوغ، نوشتهٔ ایوان وازوف
• کرد و کردستان، نوشتهٔ واسیلی نیکیتین
• حلقه سوم، نوشتهٔ کوستاس تاکتیس
• دکامرون، نوشتهٔ بو کاچیو، دو جلد
• پسرک روزنامه فروش، نوشتهٔ دمی نیک
• چهل روز موسی داغ، نوشتهٔ فرانتز ورفل
• صلاح‌الدین ایوبی، نوشتهٔ آلبر شاندور
• تاریخ ارمنستان
• تاریخ مردمی آمریکا، نوشتهٔ هاروی واسرمن
• خداحافظ گری کوپر، نوشتهٔ رومن گاری
• سمرقند
• غروب فرشتگان، نوشتهٔ پاسکال چاکماکیان
• کوروش کبیر، نوشتهٔ آلبر شاندور
تالیف
• خاطرات یک مترجم
• سرگذشت ترجمه‌های من
• زارا، عشق چوپان، سال ۱۳۲۰ چاپ اول